به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ یکی از کاربران در توییتی که منتشر کرده، خاطره‌ای شیرین و البته تأمل‌برانگیز از کودکی‌اش تعریف می‌کند: مادربزرگش از صبح وارد حمام شده و تا وقت ناهار بیرون نیامده است. حتی عمه‌اش یک بشقاب برنج و خورشت برایش به حمام می‌برد و مادربزرگ در همان حال که زیر دوش آب ایستاده، ناهارش را می‌خورد؛ بخار حمام همه‌جا را گرفته و صدای آب قطع نمی‌شود. حمام او تا شب ادامه میابد و همه نگرانند که مبادا به مراسم نرسد. شایان در پایان می‌نویسد: «رسید الحمدلله».
این خاطره شاید لبخندی به لب بیاورد، اما واقعیتی جدی پشت آن پنهان است؛ اینکه مادربزرگ شایان احتمالا با اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) دست‌وپنجه نرم می‌کرده است. بیایید با هم نگاهی دقیق‌تر به این دنیای پیچیده داشته باشیم؛ از روایت‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی تا یافته‌های علمی و راه‌های رهایی از این چرخه اضطراب و تکرار.
OCD چیست؟
اختلال وسواس فکری-عملی یا همان OCD، نوعی درگیری ذهنی است که در آن فرد با افکار مزاحم و ناخواسته‌ای مواجه می‌شود که او را به انجام رفتارهای تکراری وادار می‌کند؛ کارهایی که شاید برای دیگران بی‌معنا باشد، اما برای فرد مبتلا راهی برای کاهش اضطراب تلقی می‌شود.
به‌عنوان مثال، فرد ممکن است بارها دست‌هایش را بشوید چون مدام نگران آلودگی است، یا چندین بار قفل در را چک کند تا مطمئن شود چیزی را فراموش نکرده. گاهی حتی افکار عجیبی به ذهن فرد می‌رسد، مانند ترس از آسیب رساندن به دیگران، هرچند هرگز چنین کاری از او سر نزده باشد.
بر اساس گزارش NIH، حدود ۱ تا ۲ درصد از جمعیت جهان با این اختلال درگیر هستند. مطالعه‌ای در Iranian Journal of Psychiatry نیز نشان می‌دهد که حدود ۱.۸ درصد از ایرانیان ممکن است به OCD مبتلا باشند؛ آماری که نشان می‌دهد زنان بیش از مردان در معرض این اختلال قرار دارند.
در خاطره این کاربر، مادربزرگ او به نظر نمی‌رسد بتواند از حمام خارج شود، چرا که ذهنش به او می‌گوید «هنوز تمیز نشده‌ای»؛ نمونه‌ای از همان چرخه معروف OCD: یک فکر وسواسی که فرد را به انجام مکرر یک عمل وادار می‌کند.
وقتی OCD لحظه‌های مهم زندگی را می‌رباید
بیایید برای لحظه‌ای به همان شب خواستگاری برگردیم. خانه پر از مهمان است، صدای زنگ در به گوش می‌رسد، و خانواده در تدارک مراسم‌اند. اما مادربزرگ هنوز در حمام است، با صدای مداوم آب که تمام فضای خانه را پر کرده.
این تنها یک خاطره خنده‌دار نیست، بلکه مثالی واقعی است از تأثیر جدی OCD بر زندگی روزمره. بنیاد بین‌المللی OCD می‌گوید این اختلال آن‌قدر وقت‌گیر و طاقت‌فرساست که می‌تواند روی کار، تحصیل و حتی روابط خانوادگی تأثیر بگذارد.
کاربران دیگر توییتر نیز تجربیات مشابهی را به اشتراک گذاشته‌اند. کاربری دیگر از فردی گفته که شستن یک بشقاب برایش یک روز کامل طول می‌کشیده، چرا که نمی‌توانسته مطمئن شود ظرف به‌درستی تمیز شده. یا کاربری دیگر از بیماری نوشته که آن‌قدر خود را می‌شسته که دیگر حتی حس تمیزی نداشته و برای فرار از چرخه حمام، خود را در اتاق حبس کرده بود.
این روایت‌ها نشان می‌دهند که OCD صرفاً یک عادت یا وسواس ساده نیست؛ بلکه اختلالی جدی است که می‌تواند زندگی فرد را به‌طور کامل تحت‌تأثیر قرار دهد.
نقش فرهنگ و باورها در تجربه اختلال وسواس
فرهنگ و باورهای اجتماعی در ایران نقش مهمی در شکل‌گیری و بروز OCD دارند. مطالعه‌ای در پایگاه PMC نشان می‌دهد که در کشورهایی مانند ایران، عوامل مذهبی و روابط خانوادگی می‌توانند در نوع افکار وسواسی تأثیرگذار باشند.
برای نمونه، بسیاری از افراد مبتلا در ایران وسواس‌هایی مرتبط با مسائل دینی دارند؛ مانند نگرانی از صحت وضو یا انجام صحیح عبادات. مقاله‌ای در ScienceDirect گزارش داده که در کشورهای اسلامی، حدود دو سوم نشانه‌های OCD با مفاهیم دینی در ارتباط است که این موضوع اغلب ناشی از تفسیرهای سخت‌گیرانه یا نادرست از آموزه‌های دینی است.
از سوی دیگر، تمیزی و نظافت در فرهنگ ما ارزشی بالاست. اگر فردی بیش از حد دست‌های خود را بشوید، ممکن است به‌عنوان فردی «تمیز» و «با دقت» دیده شود، نه کسی که نیاز به درمان دارد. در داستان شایان نیز خانواده به‌جای بررسی دلیل طولانی‌شدن حمام مادربزرگ، تنها برایش غذا می‌برند.
برخی پژوهش‌ها از جمله مقاله‌ای در JPCP می‌گویند که ما در جامعه خود، به‌جای مقابله با اضطراب و کمک به درمان، گاه وسواس را عادی جلوه می‌دهیم؛ مسأله‌ای که می‌تواند به پنهان‌ماندن و تداوم اختلال منجر شود.
زندگی با OCD؛ چالشی برای فرد و خانواده
OCD تنها زندگی فرد مبتلا را مختل نمی‌کند، بلکه برای اطرافیان او نیز چالش‌هایی ایجاد می‌کند. در توییت اولیه می‌بینیم که کل خانواده در اضطراب بودند که مادربزرگ به مراسم برسد یا نه.
بنیاد بین‌المللی OCD اشاره می‌کند که خانواده‌ها گاهی ناخواسته با رفتارهای فرد مبتلا همراهی می‌کنند؛ کاری که می‌تواند اختلال را تشدید کند. مثلاً بردن غذا به حمام، پیام نادرستی به فرد می‌دهد و به‌جای کمک به تغییر رفتار، آن را تثبیت می‌کند.
مشکل دیگری که در ایران به چشم می‌خورد، ترس از قضاوت شدن است. بسیاری از افراد مبتلا به اختلالات روانی، از برچسب «بیمار» بودن می‌ترسند و ترجیح می‌دهند سکوت کنند. این ترس، به‌ویژه در خانواده‌ها، مانع از مراجعه به روانشناس و درمان مؤثر می‌شود. در داستان توییت نیز خانواده بیشتر در فکر «گذراندن» آن شب بوده‌اند، تا اینکه به دنبال علت رفتار مادربزرگ بگردند.
راهی برای رهایی: درمان و حمایت
اما خبر خوب این است که OCD درمان‌پذیر است. خدمات بهداشت ملی بریتانیا (NHS) می‌گوید درمان شناختی-رفتاری (CBT) یکی از روش‌های مؤثر برای کنترل این اختلال است. در این روش، روانشناس به فرد یاد می‌دهد که چگونه با افکار مزاحم روبه‌رو شود و به‌تدریج از انجام رفتارهای تکراری فاصله بگیرد.
در کنار درمان‌های روان‌شناختی، داروهایی مانند SSRI نیز می‌توانند در کاهش اضطراب و تثبیت وضعیت ذهنی فرد مؤثر باشند.
نقش خانواده نیز در این میان بسیار مهم است. به‌جای همراهی با رفتارهای وسواسی، خانواده می‌توانند با درک و حمایت عاطفی، فرد را به مسیر درمان هدایت کنند. شاید صحبت کردن درباره اختلالات روانی در فرهنگ ما هنوز راحت نباشد، اما با شکستن این تابو، می‌توان زندگی افراد بسیاری را دگرگون کرد.