به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ خانواده، خاستگاه اصلی رشد، تربیت و شکل‌گیری شخصیت انسان است. هرگونه آسیب یا سلامت در این نهاد بنیادین، مستقیماً بر سلامت فرد و جامعه تأثیر می‌گذارد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرن‌ها پیش در نهج‌البلاغه، چارچوبی برای تعامل سالم میان اعضای خانواده ارائه می‌دهد که همسو با تازه‌ترین یافته‌های روان‌شناسی خانواده و تربیت است.
۱.مولفه‌های تعاملات خانوادگی سالم
در «خطبه متقین» مجموعه‌ای از شاخص‌های رفتاری ارائه می‌شود که اگر به زیست‌جهان خانواده ترجمه شوند، معادل مهارت‌های کلیدی سلامت رابطه‌اند: نرم‌خویی در گفتار( بَعِیداً فُحْشُهُ، لَیِّناً قَوْلُهُ) و مهار خشم (مَکْظُوماً غَیْظُهُ)، این‌ها همان مؤلفه‌های هسته‌ای تنظیم هیجان و پیشگیری از چرخه‌های منفی در تعاملات خانوادگی‌اند (خطبه ۱۹۳).
۲. نگاه برابر در روابط همسران
نامه مالک‌اشتر در اصل یک دستورالعمل حکومتی است، اما زبانی دارد که به‌خوبی می‌شود آن را به زندگی خانوادگی هم تعمیم داد. امام می‌فرماید: دل خودت را پر از مهربانی کن و مثل درنده با زیردستان رفتار نکن؛ چون مردم یا برادر دینی تو هستند یا انسانی مثل تو در آفرینش. (نامه ۵۳).
ترجمه‌ی خانوادگی این سخن چنین است: همسر را نباید فقط وسیله‌ای برای برآوردن نیازهای خود (مثل نیاز جنسی، عاطفی، مالی یا اجتماعی) دید بلکه باید او را انسانی مستقل با شخصیت، اراده و حقوق برابر دانست؛ درست همان‌طور که برای خودمان ارزش قائل هستیم. این نگاه پایۀ همدلی، امنیت عاطفی و ساختن یک هویت مشترک در زندگی زناشویی است.
حضرت در ادامه بر «کنترل خشم» توصیه می‌کند: « با پرهیز از شتابزدگی، و فروخوردن خشم، خود را آرامش ده تا خشم فرو نشیند و اختیار نفس در دست تو باشد» (نامه ۵۳)؛ توصیه‌ای که شبیه راهکارهای امروز در زوج‌درمانی است، مثل کمی فاصله گرفتن تا آرام شدن، تغییر زاویه نگاه و تمرکز بر خودِ مشکل به‌جای سرزنش طرف مقابل. نتیجه عملی این است که هنگام اختلاف‌ها، باید «آسیب را کوچک و هدف مشترک را بزرگ» نگه داشت.
۳. تربیت فرزند؛ زمین آماده و پنجره‌های رشد
نامۀ تربیتی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به امام حسن علیه‌السلام نگاهی کاملاً روان‌شناختی دارد. ایشان می‌گوید: «دل نوجوان مثل زمین آماده‌ای است که هر بذری در آن بکاری می‌روید»؛ (نامه ۳۱). یعنی تربیت باید مثل بذرپاشی دقیق و به‌موقع باشد، قبل از آن‌که عادت‌های غلط در جان او ریشه بدواند. این همان چیزی است که امروز در روان‌شناسی با عنوان حساسیت به زمان رشد و مداخله زودهنگام مطرح می‌شود.
۴. تعامل کم‌تنش و سرمایه عاطفی
در حکمت‌های نهج‌البلاغه قاعده‌ای زیبا برای روابط پایدار آمده است: «با مردم طوری رفتار کنید که اگر از دنیا رفتید برایتان گریه کنند و اگر زنده ماندید مشتاق دیدارتان باشند». (حکمت ۱۰).
کاربرد این اصل در خانواده، حفظ احترام و مهربانی حتی هنگام اختلاف است. چون سرمایه عاطفی زندگی مشترک از همان لحظه‌های کوچکِ خوش‌رفتاری و خوش‌خویی ساخته می‌شود.
این نگاه با یافته‌های روان‌شناسی مثبت هم هماهنگ است: در زندگی زناشویی، وقتی رفتارهای مثبت مثل احترام، قدردانی و مهربانی فراوان باشد، شدت تعارض‌ها کاهش می‌یابد و رابطه پایدارتر می‌شود.
۵.توانمندسازی و رویکرد قوت‌محور
امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: «ارزش هر کس به چیزی است که آن را خوب انجام می‌دهد» (حکمت ۸۱). این سخن، پایه رویکرد قوت‌محور در تربیت است؛ یعنی به‌جای تمرکز افراطی بر ضعف‌ها، باید نقاط قوت کودک را شناسایی کرد و با بازخورد دقیق و قابل سنجش آنها را پرورش داد. هویت شایستگی از تکرار تجربه‌ی «موفقیت بر پایه مهارت» شکل می‌گیرد. همین منطق در روابط زناشویی نیز کاربرد دارد: وقتی زوجین روایت مثبتی از توانایی‌های یکدیگر بسازند و رفتارهای مؤثر همسر را با جزئیات بازگو کنند، رضایت زناشویی افزایش می‌یابد.
۶. عدالت، تقسیم کار و هم‌سرنوشتی
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نامه به عثمان‌بن‌حنیف، با نکوهش زندگی اشرافی و دوری از مردم، بر اصل «هم‌سرنوشتی» تأکید می‌کند (نامه ۴۵). ترجمه خانوادگی این اصل، تقسیم عادلانه منابع و رنج‌هاست. اگر یکی از والدین یا همسران فقط نقش ناظر و منتقد داشته باشد و سهمی در کارهای خانه، مراقبت یا مدیریت بحران نپذیرد، چرخه رنج در خانواده تقویت می‌شود. عدالت توزیعیِ ملموس، احساس هم‌تیمی بودن را در خانواده بالا می‌برد.
امام در نامه ۵۳ نیز بر پرهیز از خودکامگی، مشورت با خردمندان و پذیرش بازخورد تأکید می‌کند؛ الگویی که امروز می‌تواند در قالب «شورای خانوادگی هفتگی» و تصمیم‌گیری مشارکتی در خانه به‌کار گرفته شود.