به گزارش پیام خانواده تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آئینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ( ۱۴۴۲ قمری) دومین سالی است که ایرانیان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آئین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
تعدد و تکثر و آئین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. آن برخی دیگر که در سلسله گزارش‌های ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آئینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند فرصتی برای مومنان روزه دار باشد که در منزل خود سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آئین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آئین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
در رفتار آیینی جایی برای تعصبات قومی و نژادی نیست
همسویی با رفتارهای آیینی در ماه مبارک رمضان، به وضوح به ما نشان می‌دهد مهمترین و در عین حال جذاب‌ترین رفتارهای آیینی در مراسم و شعائر این ماه به هنگام سحر و آغاز روزه‌داری مسلمانان بروز و ظهور پیدا کرده است.
در سده‌های گذشته که مفهومی به عنوان ساعت برای اعلان و بیدارباش مسلمانان روزه دار جهت برگزاری ضیافت‌های سحر و آغاز اعمال و مناسک روزه‌داری مانند خوراک سحر و آماده شدن جهت اقامه نماز صبح وجود نداشت؛ افرادی در روستا، قریه، دهکده و میدان‌های اصلی شهرها بودند که وظیفه اعلام و نزدیک شدن به ساعات سحر را برعهده داشتند. افرادی که در تاریخ آیین های نمایشی ماه صیام از آنها به عنوان «سحری خوان‌ها» یا «سحوری خوانان» یاد می‌شود.
نمایشگران آیین «سحوری خوانی» افرادی مومن، محترم و از معتمدان روستاها، قریه و شهرها بودند که ساعتی قبل از اذان صبح بر بام خانه‌ها می‌رفتند و یا در کوی و برزن شروع به حرکت می کردند و با بهره‌مندی از صدای خوش علاوه بر بیدار کردن مردم جهت آماده شدن برای برگزاری مراسم سحری، با نیایش‌ها، ستایش‌ها، ذکرها و صلوات فرستادن بر رسول خدا، صاحبخانه و افراد آن خانه را بیدار می کردند.
راویان این آیین در تمام مناطق کشورمان از شمال گرفته تا منطقه فلات مرکزی و زاگرس نشینان همچنین در جنوب در کنار بهره‌مندی از صدای خوش، سازهای مختص آن نواحی را نیز با خود همراه داشتند؛ از نقاره در شمال و شمال شرقی گرفته تا سرنا و کرنا میان زاگرس نشینان و استفاده کردن از دمام در جنوب کشور.
رسالت «سحوری خوانان» علاوه بر بیدارکردن مردمان برای آغاز مراسم سحر و فراهم کردن خوان سحری آن بود که مردم را در نخستین ساعات بامدادی به دعا و نیایش دعوت کنند؛ تا پیش از برقراری و اقامه نماز صبح روزه داران هر یک خانه‌های خود را معطر به ذکرها، ادعیه و نیایش‌های فردی کنند و بعد از خوردن سحری نیز تمام افراد قریه و روستا در مسجد جمع شده و نماز صبح را اقامه کنند.
رسالت دیگر سحری خوانان این تذکار به مسلمانان روزه‌دار برای شناختن هرچه بیشتر ذات احدیت و تحکیم رابطه مردمان مسلمان با رحمت و بخشایش خالق مطلق است. آنگونه که هوشنگ جاوید پژوهشگر آیین‌های اقوام ایران در کتاب آیین‌های ماه رمضان نوشته است که «سحوری خوانی» به شکل یک هنر، ساخت و پیشینه‌ای طولانی، جدی و قابل تامل دارد.
هر چند این آیین در طول تاریخ با تحولات و تغییرات فراوانی روبرو بوده است زهی سعادت که این آیین عظیم در همراهی مسلمانان روزه‌دار ایرانی در ماه صیام تا به امروز نیز برقرار است.
جاوید درباره رسالت سحوری خوانان اینگونه نوشته: بخش پراهمیت از بهره‌های سحوری‌خوانی، شناساندن ذات احدیت برای دیگران است، یعنی گونه‌ای بیان برداشت اندیشه خود از خدا برای شنوندگان. به همین دلیل کار نیایشگر - سحوری خوان - برای ارائه مفاهیم دشوار می‌شود، زیرا بیان ساده و راحت، مخاطب را به سویی می‌کشاند تا با بیان بی‌پرده دردها و رنج‌های درونی‌اش به آرامش روانی دست یابد.
در رفتار مشترک آیینی مانند ذکر و دعا و مناجات است که تعصبات قومی، نژادی و منطقه‌ای کنار گذاشته می‌شود و آنچه مدنظر است خدا، ایمان و یقین افراد و مخاطب است. همین قدرت موجب شده تا نگاه ژرف‌تری از سوی ایرانیان قدیم به این آیین شده باشد و نمی توان ساده‌انگارانه از کنار آن گذر کرد.