کمتر از چهار روز به رأی‌گیری برای انتخاب رئیس جمهور دولت چهاردهم باقی است و مطابق معمول موضوعات مختلف اجتماعی امکان طرح در عموم جامعه را پیدا کرده است. یکی از این مسائل پر بسامد که همواره در این عرصه مطرح می‌شود، موضوع زنان است.
به این بهانه اظهارات و برنامه‌های نامزدهای این دوره از انتخابات در خصوص زنان را از نظر گذرانده‌ایم. تا با مقایسه نقطه نظرات آنان دریابیم که بالاخره چه کسی در میان افراد تأیید صلاحیت‌شده، نگاه جامع و درستی به حوزه مطالعات زنان و خانواده و چالش‌های آن دارد و چه کسی همچنان در پی دستاویز قراردادن این قشر از جامعه، برای رسیدن به جایگاه ریاست جمهوری است.
حرکت از سیاهی به سمت نور یا برعکس؟
اظهارات مسعود پزشکیان در همایش بانوان ستاد انتخاباتی اش در نوع خود جالب توجه بود. وی در ابتدا از اثر حضور زنان در کنار مردان قدرتمند سخن گفت و تصریح کرد که زنان کشور ما می‌توانند جامعه و مملکت ما را اصلاح کنند.
این نامزد انتخابات ریاست جمهوری در مورد طرح برخورد با بی‌حجابی موسوم به طرح نور گفت: «به سیاهی می‌گویند نور. اگر طرحی به نفع است، انجام دهید اما اگر ضرر دارد از آن دست بردارید. چهل سال است که می‌خواهند به بهانه حجاب کارهایی انجام دهند. با این کار، ما را به سمت سیاهی می‌برند یا نور؟» در زمان ایراد این سخنان عده‌ای شعار زن، زندگی، آزادی سر می‌دادند. هر چند این سخنان موجب شد برخی فعالان رسانه‌ای، سوال او از رئیس‌جمهور در سال ۹۰ مبنی بر «چرایی مخالفت احمدی‌نژاد با گشت ارشاد» را به او یادآوری کنند.
در این جلسه همچنین یکی از حضار وجه تمایز مسعود پزشکیان با سایر نامزدها را در وفادار ماندن او به همسر مرحومش دانست! این استدلال برای اثبات توجه این نامزد ریاست جمهوری به زنان، عجیب و کمیاب بود. پزشکیان همچنین رعایت عدالت جنسیتی در مدیریت‌ها را وعده داد.
وی در جایی دیگر گفت: زنان باید مانند مردان بتوانند در جایگاه‌های علمی، مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی جایگاه خود را بیابند و فرقی بین زن و مرد نیست. پزشکیان در مناظره فرهنگی هم اذعان داشت: این نگاه که زنان جنسیت دوم هستند باید اصلاح شود. وی تاکید زیادی بر عدم خشونت در برخورد با بی‌حجابی داشت و در فرصت‌های مختلف بر این مسئله تاکید کرد. سخن از عدالت جنسیتی و رعایت حقوق بانوان مغتنم است اما نیازمند برنامه و ساختار مناسب است. پزشکیان خود گفته است: باید در عمل ثابت کنیم که به فکر زنان هستیم، اما هیچ تصویر راهبرد عملی برای آینده اقشار مختلف زنان ارائه نکرده است.
فاطمه راکعی مشاور بانوان پزشکیان نیز در نشست زنان پیشرفت و تحول در دولت آینده شرکت نکرد و حاضر به پاسخگویی به سوالات کارشناسان نشد. از این رو هنوز کسی نمی‌داند برنامه مسعود پزشکیان در حوزه زنان چیست و چه رویکردی را دنبال می‌کند. او صرفاً به گفتن بدیهیات و یا گاهی به نقد لایحه حجاب و گشت ارشاد بسنده کرده است. بنابراین به نظر می‌رسد مسعود پزشکیان خود حرفی برای گفتن در این حوزه ندارد و همانند عملکرد هم‌حزبی‌هایش در سال‌های گذشته، طرح مسائل جنجالی، با هدف جلب مشارکت بوده و احتمالاً پس از رسیدن به جایگاه رئیس جمهور موضوع زنان را از دریچه اسناد بین‌المللی و بعضاً فمینیستی خواهد نگریست یا به فراموشی خواهد سپرد.
نگاه به زن باید جامع و کامل باشد؛ و البته باید تبیین شود
حجت‌الاسلام مصطفی پورمحمدی در میزگرد فرهنگی گفت: در فرهنگ، زنان و مردان بازیگران اصلی هستند. امروز زن در جامعه ایران نقطه قوت فرهنگ ایران، اسلام و فرهنگ انقلاب اسلامی است. خیلی از جوان‌ها دلبستگی با مسائل کلی کشور و جامعه ندارند، خیلی از دختران ما زنان ما احساس افتراق و جدایی می‌کنند. زنان ما می‌خواهند در محیط اجتماعی هم فعال باشند.
وی همچنین اظهار داشت: زنانمان شایستگی‌های زیادی دارند اگر در موقعیت‌های مدیریتی قرار بگیرند توفیقات زیادی خواهند داشت، ولی ما آموزش نداده‌ایم پس من نمی‌توانم سریع وزیر خانم بیاورم. اما در جای دیگر گفته است که در بسیاری از جاها حضور زنان به نظم و سلامت محیط خیلی کمک کرده است. آقای پورمحمدی، بالاخره زنان می‌توانند یا به دلیل عدم آموزش، نمی‌توانند؟ اساساً سوال اینجاست که مگر سایر مدیران برای پذیرش این مسؤولیت آموزش دیده‌اند؟ مگر نه اینکه با حضور در ساختارهای دولتی با کسب تجربه به پست و جایگاه بالاتر می‌رسند؟ البته اگر فرایند رشد مشخصی را طی کنند و با رابطه وارد عرصه نشده باشند.
پورمحمدی در جایی دیگر گفته است: تأمین نیازهای زنان و دختران و موقعیت شغلی آنها بایستی مورد توجه قرار گیرد. جامعه بدون حرمت به زن و حضور شفاف زنان، اصلأ انسانی نیست. از این تعارفات که بگذریم آیا مخاطب این بایدها کسی جز رئیس جمهور آینده است؟
وی معتقد است که نباید مسائل زنان را منحصر به حجاب و پوشش کنیم، اما عمده بحث او در مناظره فرهنگی درباره لایحه حجاب، بود. حتی وعده پس گرفتن لایحه از مجلس را داده و همه را به عدم ستیز با زنان توصیه کرد.
نیره قوی مشاور امور بانوان پورمحمدی نیز صرفاً به قوانین و بندهای مربوط به حوزه زنان و خانواده در برنامه هفتم توسعه و اجرای آن اشاره کرد و برخی مشکلات در حوزه زنان مانند حضور تشریفاتی در دستگاه‌ها و مشکلات ازدواج جوانان و غیره را نام برد.
عجیب است که آقای پور محمدی جز آسیب‌شناسی و بیان مشکلات و یا نقد لایحه حجاب سخن دیگری نگفته‌اند. از این رو کسی نمی‌تواند حدس بزند که رویکرد وی در دولت احتمالی اش چگونه خواهد بود.
دولت باید برای زنان برنامه داشته باشد؛ برنامه شما چیست؟
سعید جلیلی هم از شناسایی فرصت‌های فرهنگی سخن گفت. او حجاب و زن را نقطه قوت فرهنگ ایرانی اسلامی دانست و گفت: باید تمدن خود را در این زمینه به رخ جهان بکشیم. وی لایحه حجاب را در صورت تبدیل به قانون فصل الخطاب دانست اما تاکید کرد که نباید تابع سلیقه باشد و باید نقاط قوت آن تقویت و نقایص آن باید تکمیل شود. وی دستگاه‌های متولی فرهنگی را در این زمینه پاسخگو دانست.
جلیلی با اشاره به اینکه در جامعه زن خانه‌دار، دانشمند، پزشک و زن روستایی داریم و با تاکید بر زنان بدسرپرست یا سرپرست‌خانوار در سخنانش بر حفظ حریم خانواده تاکید کرد و حجاب را از الزامات حضور اجتماعی زنان دانست. او تاکید کرد که دولت باید برای این‌ها برنامه داشته باشد.
جلیلی در مناظره فرهنگی نیز پیشرفت در عرصه مقاومت را در گرو نقش‌آفرینی زنان دانست و گفت: زن مسلمان می‌تواند دانشمند و مادر نمونه بوده و در عرصه‌های مختلف فعال باشند. در ادامه به نقش مادران و همسران شهدا اشاره کرد و اظهار داشت: زنان ما نگران این هستند که چرا نقش، جایگاه و نقش‌آفرینی زن سانسور می‌شود.
سعید جلیلی گفته است که ما طرح‌هایی در این زمینه داریم تا خانواده تقویت شده و مورد توجه قرار بگیرد و بارها بر این برنامه تاکید کرده است. اما به بیان جزئیات طرح و رویکرد خود نپرداخته است. از طرفی فرشته روح‌افزا مشاور امور بانوان جلیلی نیز در نشست مشاوران ستادهای انتخاباتی ضمن برشمردن فعالیت‌های جلیلی در دولت سایه در مورد فعالیت زنان در خانه، مشاغل خانگی، دورکاری زنان شاغل و استفاده از فضای مجازی برای تحصیل بانوان اشاره کرد.
به نظر می‌رسد زن در نگاه سعید جلیلی تنها زن خانه‌دار و متأهل است و اگر سخنی هم از مشکلات بانوان مطرح می‌شود، صرفاً زنان سرپرست خانوار، زنان عشایر و روستایی برای او موضوعیت دارند. گویا وی برای اقشار مختلف زنان برنامه‌ای ندارد یا نقش‌آفرینی آنها را صرفاً در خانه می‌داند و یا لااقل در پی حفظ وضع موجود در حوزه زنان است، زیرا از پرداخت مستقیم به برخی امور مربوط به زنان طفره می‌رود و هنوز چیزی درباره حضور زنان در ساختار دولت و دستگاه‌های اجرایی نگفته است.
حوزه زنان نیاز به طرح برنامه‌های کلان دارد و پرداختن به بدیهیات و کلیات و یا پاک‌کردن صورت مسئله مشکلی را حل نمی‌کند. انتظار می‌رود ایشان در ادامه به تشریح برنامه‌های خود در این زمینه بپردازند یا آن را جهت بررسی و نقد در اختیار رسانه‌ها قرار دهند.
حل مسائل کشور به دست زنان؛ با کدام برنامه و ساختار؟
علیرضا زاکانی هم در میزگرد فرهنگی گفت: برنامه‌های وی خانواده محور است و عقیده دارد که خانواده باید بیشترین نقش را در جامعه داشته باشد. وی افزود: ایجاد یک فضای درست برای زنان و دختران باید مد نظر قرار گیرد. حل مسائل کشور به دست آنها می‌تواند صورت گیرد و بخش عمده‌ای را رقم بزنند. دختران ما مسئله نیستند بلکه امید ما هستند.
زاکانی همچنین گفته‌است: رشد و کمال زن و مرد در نتیجه عمل به ویژگی‌هایشان است اما در قانون از یک تساوی برخوردار هستند و می‌توان اجحافی را که در حق زنان و دختران شده است را روز به روز جبران کرد و حتی به سمت تبعیض مثبت رفت.
علیرضا زاکانی جمع بین خانه‌داری، همسری و فرزندآوری و فعالیت اجتماعی زنان را ممکن دانست و گفت که نباید از ظرفیت عظیم زنان غفلت شود. وی همچنین وعده داد که در دولت او از زنان بیشتر استفاده می‌شود. زیرا از نظر او مشکلات زنان با شعار حل نمی‌شود. یکه‌زارع مشاور امور بانوان زاکانی نیز در نشست مشاوران ستادهای انتخاباتی گفت: ما علاوه بر فمینیسم با مخالفان حضور اجتماعی زنان نیز مرزبندی داریم.
رویکرد این نامزد ریاست جمهوری در حوزه زن و خانواده علی‌الظاهر به الگوی سوم نزدیک است، اما مواردی که وی ذکر کرده است همچنان نیاز به ارائه برنامه راهبردی دارد. حضور زنان در دستگاه‌ها نیازمند فضاسازی برای نقش‌آفرینی بهینه بوده و توجه به نقش خانواده و هویت زنان و دختران نیز امر مهمی است که نیاز به تبیین نگاه و راهبردها در این زمینه دارد.
زنان فرصت هستند نه مسئله؛ در حوزه زنان از زمان عقب هستیم
سید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی با حضور در میزگرد فرهنگی با اشاره به حوزه زنان گفت: ۵۰ درصد جامعه ما بانوان هستند. زنان فرصت هستند نه مسئله. سیاست‌گذاری برای تقویت خانواده، آموزش و پرورش، نظام مالیاتی و گردشگری طراحی شده است و در دولت خانواده برنامه‌ریزی کردیم که هویت اسلامی ایرانی با تمرکز بر خانواده رشد پیدا کند.
وی در مناظره فرهنگی هم اذعان داشت: ما از زمان عقب هستیم، حرف‌هایی می‌شنویم که شاید ۲۰ تا ۳۰ سال پیش موضوع بحث جامعه بود، بانوان ما از ما عبور کرده‌اند، قدرت اصلی امروز در جامعه ما؛ زنان هستند.
قاضی‌زاده با اشاره به اینکه مدیران اصلی جامعه ما اعم از زن خانه‌دار یا غیرخانه‌دار؛ بانوان هستند. قاضی‌زاده تبعیض علیه زنان، محدود بودن زیرساخت‌ها، امکانات، فرصت‌های شغلی را نقد کرد. وی به نرخ ۵۶ درصدی بیکاری زنان اشاره کرد و علت آن را طراحی مردانه مشاغل دانست و تاکید کرد که نظام برنامه‌ریزی ما برای مردان و زنان باید متفاوت باشد و حتی محیط‌های تفریحی ما باید به سه بخش تقسیم شود؛ محیط‌های مردانه، زنانه و خانوادگی.
فاطمه اخلاقی مشاور امور بانوان قاضی‌زاده نیز به اهتمام نامزد مورد حمایتش در امر خانواده پرداخت و اموری مانند معیشت خانواده، ازدواج جوانان و زیست عفیفانه را مطرح کرد. وی همچنین بر طراحی مشاغلی ویژه مادران اشاره کرد تا بتوان از ظرفیت آنان استفاده کرد.
در نهایت باید گفت اشاره به ظرفیت زنان برای حضور در نظام اداری و اجتماعی نکته مهمی است. محدودیت‌های ساختاری و رویکرد عادلانه‌سازی بهره‌برداری از زنان در کنار توجه به امر خانواده در نگاه امیرحسین قاضی‌زاده مغتنم است. اما این امر چگونه تحقق می‌یابد؟ نامزدها باید مستقیماً به مسائل روز زنان اشاره کرده و نظرات خود را بازگو کنند.
تدبیری برای فرهنگ؛ زنانه‌ترین عنصر جامعه
محمدباقر قالیباف در میزگرد فرهنگی تلویزیون در خصوص زنان گفت: «موضوع زن و خانواده مهمترین موضوع در عرصه فرهنگ است. لذا زن را مهمترین عنصر خانواده به عنوان پایه و سلول اصلی جامعه می‌دانیم. فرهنگ زنانه‌ترین عنصر جامعه است».
وی در ادامه با ذکر مصادیقی از اقدامات خود در زمان تصدی شهرداری تهران از تلاش برای فراهم‌کردن اوقات فراغت برای زنان سخن و ساخت استخرهای دوقلو برای استفاده خانواده‌ها را یادآور شد. قالیباف همچنین تمهیدات حمل و نقل شهری برای رفاه حال بانوان را مطرح کرد.
قالیباف با تاکید بر اینکه «باید از زنان حمایت و به آنها توجه شود»، گفت: معتقدم که تربیت نسل آینده در خانه و حتماً با خانه‌داری زنان محقق می‌شود و این یک بخش از رسالت زمان ماست و از طرف دیگر معتقدیم که تقویت جامعه با صرفاً خانه نشینی زن محقق نخواهد شد. وی در ادامه از شایسته‌سالاری در به کارگیری زنان سخن گفت.
این کاندیدا انتخابات ریاست جمهوری در مناظره فرهنگی نیز بر محوریت زن در خانواده و عدالت جنسیتی تاکید کرد و قول داد که زنان را در دوراهی خانه داری و فعالیت اجتماعی قرار ندهد. وی در رابطه لایحه حجاب مسؤولان همه نهادهای متولی را پاسخگو دانست و مخالفت خود با خشونت را اعلام کرد.
شیما علی‌آبادی مشاور امور بانوان قالیباف نیز گفت: در دل ساختارهای موجود توانستیم حجم قابل توجهی از زنان را در عرصه‌های مختلف پرورش دهیم. ظرفیت عظیمی تولید شده است که دیده نمی‌شود. استفاده از ظرفیت زنان برای تصدی بخش‌های مختلف مدیریتی را نیز مطرح کرد.
جا دارد از آقای قالیباف در مورد نظرش در رابطه با لوایح تصویب‌شده و در دست تصویب در حوزه زنان پرسش شود. اصولاً جایگاه زنان در دولت ایشان کجاست؟ آیا صرف ایجاد برخی امکانات کفایت می‌کند؟ به نظر می‌رسد محمدباقر قالیباف با تاکید بر نقش زن در خانواده در کنار نقش آفرینی اجتماعی زنان شناخت خوبی از این حوزه پیدا کرده است اما همچنان خبری از برنامه عملیاتی در این حوزه نیست.
همچنان تقریباً هیچ!
با این اوصاف در میان اظهارات کاندیداها تاکنون مطلب مهمی در مورد مسائل اساسی زنان مطرح نشده است. شاید بتوان گفت مسئله زنان به عنوان یکی از مهمترین موضوعات کشور همچنان در حاشیه بوده و جز اشاراتی بعضاً سطحی و غیر تخصصی و بیان بدیهیات در این حوزه خبری نیست که نیست!
نبود گفتمان، سطحی و واکنشی بودن موضوع زن در ادبیات سیاسی، موجب شده است که رویه تبلیغات انتخاباتی امسال هم از پرداختن به مسائل اصلی حوزه زنان در ایران دور بماند و نامزدها در بیشتر موارد با پررنگ کردن مطالبات قشری خاص که نماینده اکثریت هم نیستند، یا مسائل سطحی ولی جنجال‌آفرین، از اصل بازمانده و در حاشیه متوقف شوند و علی‌رغم نظر رهبر انقلاب که مسئله زن را در صدر موضوعات می‌دانند، شاهد هستیم که به عنوان «یکی از موضوعات» هم محسوب نمی‌شود.
در نهایت زنان نه در گفتمان، نه در برنامه‌ها و حتی نه در ساختارها جایگاهی نمی‌یابند. در این انتخابات با تکرار نامزدها دست کم برای همه مشخص شد که زنان فرصت هستند، نه مسئله و فقط همین. زنان و دغدغه‌هایشان مدت‌هاست از این سخنان عبور کرده‌اند. اما نگاهی کلی به اظهارات نامزدها نشان می‌دهد به دلیل عدم آشنایی با موضوع، به انسداد و تکرار در گفتمان زنان و خانواده رسیده‌اند و سخن تازه‌ای ندارند.
زنان محور اصلی و هویت خانواده هستند و خانواده جامعه را می‌سازد از این رو نگاه سکان‌دار سیاست کشور به حوزه زن و خانواده در آینده جامعه مؤثر است. لذا لازم است نامزدهای محترم در فرصت باقی‌مانده تا انتخابات در مورد نگاه، تصویر، راهبرد و جایگاه زنان در دولت‌شان نیز توضیحات دقیق‌تری بدهند و مسیر انتخاب را برای بانوان به عنوان نیمی از آمار رای‌دهندگان روشن کنند. آنان می‌توانند برنامه‌های عملیاتی و راهبردی خود را برای بررسی و نقد در اختیار رسانه‌ها بگذارند تا بفهمیم که آیا می‌توان به تحولی در حوزه بانوان در دولت آینده امیدوار بود یا همچنان خیر.