به گزارش پایگاه خبری پیام خانواده؛ بهنام بهتری نژاد: در میان هنرهای اصیل ایران، خاتم‌کاری شیراز جایگاهی دارد که بیشتر شبیه یک عهدنامه قدیمی میان انسان و ظرافت است؛ عهدنامه‌ای که در آن هر نقطه ریز، هر مثلث کوچک و هر خط نازک، نشانی از صبر و دقت هنرمند دارد.
شیراز، شهری که حافظ آن را با «نقشِ دلبران» توصیف می‌کرد، امروز نیز خاستگاه یکی از باشکوه‌ترین شاخه‌های هنرهای چوبی ایران است؛ خاتمی که در کارگاه‌های سنتی شیراز هنوز نفس می‌کشد و زیر دستان استادان برجسته این شهر هنرخیز جان می‌گیرد.
هنر هزارتکه‌ای که هنوز در کارگاه‌های سنتی نفس می‌کشد
خاتم‌کاران شیرازی، ترکیب‌گری بی‌صدای چوب و فلز اند، آنها با بهره‌گیری از چوب‌های گوناگون همچون آبنوس، فوفل، عناب و افرا، در کنار استخوان شتر و فلزاتی مانند برنج و نقره، طرح‌هایی می‌آفرینند که به دقتِ خطوط هندسی و روشنایی ایمان دارند.
شکل‌گیری هر قطعه خاتم، سفری است از ذره تا شکوه؛ مثلث‌هایی در اندازه‌های میلی‌متری کنار هم می‌نشینند تا «گل قرینه» ای خلق شود که گاهی ماه‌ها زمان می‌برد.
توجه به اصالت طرح‌ها در شیراز اهمیت ویژه‌ای دارد. برخلاف نسخه‌های ماشینی و ارزان‌قیمت، خاتم اصیل شیراز در هر میلی‌متر خود روح دارد، تفاوت چوب‌ها قابل لمس است، رنگ‌ها زیر نور زنده‌اند و نقوش هیچ‌گاه تکرار کورکورانه نمی‌شوند.
به گفته استادکاران شیراز، هنر خاتم زمانی ارزشمند است که «هیچ خطی لغزش نداشته باشد» و «هیچ قطعه‌ای بی‌دلیل کنار دیگری ننشیند».
نبود تنوع در کاربرد محصول خاتم
بخش عظیمی از تولیدات خاتم هنوز به جعبه‌های سنتی و اقلام تزئینی محدود است. جهان امروز نیازمند ترکیب سنت با کاربری مدرن است؛ از لوازم دکوراسیون تا اکسسوری‌های روز، وقتی کاربرد کم باشد، مخاطب هم کم می‌شود.
بازار صنایع دستی پر شده از نمونه‌های ارزان و شبه‌خاتم که کیفیت و اصالت ندارند، اما به دلیل قیمت پایین، هم ذائقه مصرف‌کننده را خراب و ارزش واقعی خاتم را مخدوش می‌کند.
در همین زمینه صادرات خاتم‌کاری، نیازمند شبکه‌های تجاری و شناخت استانداردهای صادراتی و نمایشگاهی است؛ امری که به دلیل ضعف نهادهای رسمی و نبود تشکل‌های اقتصادی قدرتمند، کمتر رخ داده است.
این موضوع زمانی مهم است که کشورهای منطقه، حتی با صنایع‌دستی ضعیف‌تر، بخش قابل‌توجهی از بازار جهانی سوغات و صنایع‌دستی را به دست گرفته‌اند.
فقدان برنامه‌ریزی اقتصادی و بازاریابی هدفمند برای هنر خاتم کاری
این هنر سال‌هاست که به‌عنوان سوغات فاخر شیراز شناخته می‌شود؛ از قاب قرآن و جعبه جواهر گرفته تا رحل، میزهای یادبود، قلمدان و حتی سازهای ایرانی. بسیاری از هنرمندان جوان شیراز تلاش می‌کنند طرح‌های مدرن‌تر و کاربردی‌تر ارائه دهند تا خاتم‌کاری تنها در ویترین‌های تاریخی باقی نماند، بلکه در خانه‌ها، ادارات و حتی محصولات دکوراتیو امروزی حضور جدی‌تری پیدا کند.
تولیدکنندگان خاتم، اغلب در کارگاه‌های کوچک فعالیت دارند و کمتر آشنا با اصول برندینگ، بسته‌بندی حرفه‌ای، استانداردسازی کالا و شناخت سلایق جهانی هستند. این شکاف میان هنر و اقتصاد، بازار را از هنر دور کرده است.
گرانی مواد اولیه، نبود بازار گسترده صادراتی و رقابت محصولات بی‌کیفیت وارداتی، چالش‌های جدی پیش روی این هنر کهن است.
خاتم‌سازی شیراز هزار سال قدمت دارد
جلال غلامی، استاد برجسته و پیشکسوت خاتم‌سازی در گفتگو با خبرنگار مهر با تشریح قدمت این هنر در شیراز گفت: خاتم‌سازی در این شهر بیش از هزار سال قدمت دارد و استادان بسیاری در طول سده‌ها این هنر را زنده نگه داشته‌اند.
به گفته او، قدیمی‌ترین اثر شناخته‌شده خاتم شیراز، منبری متعلق به مسجد جامع عتیق است که توسط استاد محمد جمعه شیرازی ساخته شده و امروز در موزه‌ها نگهداری می‌شود.
وی همچنین به مواد اصیل خاتم اشاره کرد و گفت: در گذشته از استخوان شتر، چوب فوفل، چوب عناب، چوب آبنوس و سیم برنج استفاده می‌شد؛ در حالی که بسیاری از کارهای موجود در بازار امروز با چوب‌های رنگ‌شده یا کم‌کیفیت تولید می‌شوند و از اصالت فاصله گرفته‌اند.
بازار فروش خاتم شیراز نفس‌های آخر را می‌کشد
این استاد خاتم‌سازی شیراز در بخش دیگری از سخنان خود مهم‌ترین چالش امروز هنرمندان خاتم را نبود بازار فروش پایدار دانست و گفت: با وجود کارگاه‌های توانمند و هنرمندان جوان علاقه‌مند، فروش آثار تنها به ایام نوروز و برپایی غرفه‌ها در حافظیه، ارگ کریمخانی، تخت‌جمشید یا خیابان‌های گردشگری محدود شده است. این شرایط برای ادامه حیات هنر خاتم‌سازی کافی نیست.
غلامی با تأکید بر توان بالای هنرمندان شیرازی افزود: اگر شهرداری، استانداری و میراث فرهنگی برای ایجاد فروشگاه‌های دائم یا مسیرهای صادراتی اقدام کنند، این هنر جان تازه‌ای می‌گیرد. هنرمندان شیراز از نظر کیفیت و اصول کار در سطح بسیار بالایی قرار دارند و شایسته حمایت هستند.
این استاد خاتم‌سازی در پایان تصریح کرد: خاتم شیراز از گذشته تا امروز درجه یک بوده و با حمایت مناسب همچنان در جایگاه نخست خواهد ماند. جوانان امروز با دقت، اصول و عشق کار می‌کنند و کیفیت آثارشان روزبه‌روز بهتر می‌شود.
خاتم‌سازی یک هنر اصیل ایرانی است
محمدحسین غلامی، استاد جوان خاتم‌ساز شیراز در گفتگو با خبرنگار مهر درباره آغاز مسیر هنری خود گفت: از ۱۰ سالگی نزد پدرم، استاد جلال غلامی، خاتم‌سازی را فرا گرفتم. پدرم نیز این هنر را از استادان قدیمی خانواده آموخته بودند.
وی با اشاره به اصالت و قدمت این هنر ادامه داد: خاتم‌سازی یک هنر اصیل ایرانی است که ریشه‌دارترین نمونه‌های آن در شیراز شکل گرفته و آثار نفیسی از گذشته تا امروز به یادگار مانده است.
آموزش جوانان و همکاری با خیریه‌ها
این هنرمند شیرازی بخش دیگری از فعالیت‌های خود را به آموزش جوانان اختصاص داده و می‌گوید: با چند خیریه در سطح شیراز همکاری می‌کنم. جوانانی بالای ۱۸ سال در این دوره‌ها خاتم‌پیچی و خاتم‌چسبانی را یاد می‌گیرند و پس از آموزش، در آزمون‌های سازمان صنایع‌دستی و فنی‌وحرفه‌ای شرکت می‌کنند و مهارت رسمی دریافت می‌کنند. بسیاری از آنها پس از اخذ گواهی، کارگاه خانگی راه‌اندازی می‌کنند.
وی هدف از این فعالیت‌ها را جذب جوانان به هنر اصیل خاتم و ایجاد مسیر اشتغال عنوان کرد و افزود: اگر زیرساخت فروش فراهم شود، این جوانان با انگیزه بیشتری وارد عرصه می‌شوند.
مشکل مشترک صنایع‌دستی نبود بازار فروش دائمی محصولات است
غلامی در ادامه مهم‌ترین مشکل تمام رشته‌های صنایع‌دستی از جمله خاتم، منبت، معرق، پیکرتراشی و گلیم را نبود بازار فروش پایدار دانست و گفت: تقاضا داریم از استاندار فارس، شهردار شیراز و اداره میراث فرهنگی که برای ایجاد یک بازارچه ثابت صنایع‌دستی اقدام کنند، چنین بازاری می‌تواند محل مراجعه مردم و گردشگران باشد و محصولات هنرمندان شیرازی را به فروش برساند. بزرگترین آرزوی هنرمند، داشتن بازاری برای عرضه آثارش است.
حضور در پروژه‌های مهم مذهبی عتبات عالیات
این هنرمند خاتم ساز شیرازی به بخشی از آثار خود در همکاری با پدرش اشاره کرد و گفت: در ساخت و مرمت آثار مختلف در عتبات عالیات مشارکت داشته‌ام. از جمله دو صندوق مطهر امامین جوادین در کاظمین، صندوقی که روی سنگ قبر مطهر در خیمه‌گاه امام سجاد در کربلا نصب شده، دو درِ حرم حضرت ابوالفضل العباس، سقف شهدای ۷۲ تن در جوار ضریح امام حسین علیه‌السلام و درب‌های معرق‌کاری‌شده حرم امام موسی کاظم و امام جواد علیه‌السلام.
غلامی در پایان با تأکید بر اهمیت فروتنی در مسیر هنر گفت: با وجود سال‌ها تجربه، هنوز خودم را شاگرد می‌دانم و هر روز از هنرمندان این رشته درس می‌گیرم.