در روزهایی که بسیاری از کشورها موفق به کنترل پاندمی کرونا شده‌اند، ایران با بدترین روزهای پاندمی درگیر است، روزهایی که دیگر خبر مرگ روزانه ۵۰۰ نفر هم در حال عادی شدن است.
کارشناسان و متخصصان علت این روزهای بحرانی را اتفاقاتی می‌دانند که در چند ماه قبل رخ داده است؛ زمانی که واکسیناسیون در دنیا به عنوان تنها راه نجات معرفی شده بود، اما در ایران گروهی نسبت به آن تردید داشتند، تردیدهایی که باعث شده تا امروز کمتر از چهار درصد جمعیت دو دز واکسن تزریق کرده باشند، در حالی که ۱۶.۱ درصد کل مردم جهان تا امروز به طور کامل واکسینه شده‌اند.
علی جعفریان، رییس سابق و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو هیأت مدیره نظام پزشکی تهران بزرگ در این رابطه به خبرآنلاین می‌گوید: «تا یک مدتی تردید نسبت به تاثیرگذاری واکسن در کشور وجود داشت و عده‌ای با این استدلال که میزان تاثیرگذاری واکسن مشخص نیست، پیشنهاد دادند که صبر کنیم. همان زمان خیلی از کشورها وارد مطالعات فاز دو واکسن های در حال ساخت شدند و تزریق کردند. ما این کار را نکردیم در حالی که وقتی ایمنی واکسن ثابت شده بود و هیچ راه جایگزینی نداشتیم، شرکت در این مطالعات کار منطقی‌ای بود.»
در کنار آن مسئولان وزارت بهداشت برای سهم زیادی از سبد واکسیناسیون خود، روی واکسن‌های داخلی حساب باز کرده بودند که متاسفانه قول‌ها درباره این واکسن‌ها هنوز عملی نشده است.
جعفریان می‌گوید: «یکی از اشکالات موجود در بحث واکسیناسیون دقیقا همین است، دوستان وعده‌هایی را دادند که محقق نشده و این موضوع از قبل هم مشخص بود، چون به طور معمول برای حالت اورژانس یک زمان چهار تا شش ماهه طول می‌کشد تا اثر واکسن در مطالعه فاز سه نشان داده شود و به این نتیجه برسیم که این واکسن موثر هست یا نه.»
مشروح گفت‌وگوی خبرآنلاین با علی جعفریان استاد و رییس سابق دانشگاه علوم پزشکی تهران، عضو هیأت مدیره نظام پزشکی تهران بزرگ و رئیس بخش پیوند کبد بیمارستان امام خمینی را اینجا بخوانید:
آخرین وضعیت پاندمی در بیمارستان‌ها به چه شکل است؟ وضعیت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
من اگر بخواهم مشاهداتم را از بیمارستان امام بگویم از حدود ۱۱۰۰ تخت این بیمارستان، ۵۱۰ مریض کرونایی بستری شدند و بیش از نصف ظرفیت واقعی بیمارستان تکمیل است. بیش از ۱۰۰نفر از این بیماران هم در آی‌سی‌یو بستری هستند. در اغلب روزها هم ۵۰ تا ۷۰ بیمار منتظر بستری در آی‌سی‌یو هستند، این عدد شامل بیماران کرونایی و غیرکرونایی است.
این نشان می‌دهد که در حال عبور از سقف سیستم درمانی کشور هستیم و سیستم درمانی بیشتر از این ظرفیتی ندارد. شرایط فوق‌العاده خطرناک است و اگر ملاحظات لازم رعایت نشود ممکن است کار به جایی برسد که مردم تخت بستری هم پیدا نکنند، آن زمان با صحنه‌های بدی مواجه می‌شویم به همین دلیل هم باید به سرعت تصمیم‌گیری‌ها انجام بشود.
عامل این میزان شدت موج پنجم کرونا در کشور چیست؟ می‌توانیم فقط جهش کرونا به نوع دلتا را مقصر بدانیم؟
ببینید مهمترین ابزار ما برای پیشگیری از موج‌های این‌چنینی واکسیناسیون است و در آن خیلی عقب هستیم و این بدون شک در وضعیت موثر است.
با همین گونه دلتا، کشورهای دیگر با جمعیتی مشابه ما که واکسیناسیون مناسبی داشتند الان وضعیتشان بسیار بهتر از ایران است. بله، نوع دلتا میزان سرایت بیشتری دارد و موج شدیدتری درست می‌کند، اما کشورهای دیگر مثل ترکیه که واکسیناسیونشان به سرعت انجام شده شرایط بسیار بهتری دارند، در حالی که تعداد جان‌باختگان روزانه کرونا در ایران بالای ۵۰۰ نفر است، در ترکیه حدود ۱۰۰ نفر هر روز بخاطر کرونا فوت می‌کنند. در انگلیس هم که نزدیک به ۷۰درصد جمعیت واکسینه شدند با وجود اینکه ده‌ها هزار نفر در آن به کرونا مبتلا می‌شوند، تعداد جان‌باختگان روزانه کمتر از ۱۰۰ نفر است. پس یکی از اصلی‌ترین دلایلی که در این شرایط قرار داریم بحث واکسیناسیون است، در این فرایند بسیار عقب هستیم.
۷۰درصد جمعیت باید یا واکسینه شده باشند یا نسبت به ویروس ایمن شده باشند تا وضعیت بهتر شود، اما در بهترین برآوردها شاید ۵۰ درصد جمعیت ما به این شرایط رسیده باشند. به علاوه این که ایمنی ناشی از ابتلا به بیماری موقتی است.
در کشورهای دیگر که وضع اقتصادی بهتر است به ازای تعطیلی‌ها پولی به مردم پرداخت شده یا ساعات کار را جوری تنظیم کردند که تراکم به حداقل برسد، ما برعکس این عمل می‌کنیم و مثلا به مردم می‌گوییم با ماشین شخصی جابه‌جا نشوید، بعد تردد با اتوبوس و هواپیما مجاز است. همه این‌ها مباحث کارشناسی هستند، در دنیا اطلاعات خوبی از این مباحث وجود دارد و اتفاقا فرد کارشناس آن هم در کشور هست.
به جز بحث واکسیناسیون چه کاری می‌توانستیم انجام بدهیم؟
اقدام دیگر مربوط به رعایت پروتکل‌های بهداشتی است، هنوز خیلی از مردم که علامت‌های خفیف دارند به جامعه می‌آیند، این کار خطرناکی است. به خصوص حالا در تجمعات در ماه محرم خطر بیشتر است، در محیط عزاداری که هیجانات زیاد است اگر تراکم زیاد باشد، بدون تردید ابتلای یک نفر به کرونا به معنای ابتلای همه افراد نزدیک به او به بیماری است. یادمان باشد افرادی که واکسن دریافت کرده‌اند می‌توانند ناقل ویروس باشند.
فکر می‌کنید خستگی مردم در این یک سال و نیم عامل کاهش میزان رعایت پروتکل‌های بهداشتی نبوده است؟
بله، بعد از محدودیت طولانی مردم قطعا خسته می‌شوند، این همه جای دنیا وجود دارد. از طرفی حساسیت نسبت به مرگ‌ومیر کم شده است، در صورتی که هر مرگی یک سوگ جدی برای یک مجموعه آدم است. همچنین هر نوع تغییری در ساعات کار برای گروهی از مردم باعث محدود شدن درآمدشان می‌شود.
در کشورهای دیگر که وضع اقتصادی بهتر است به ازای تعطیلی‌ها پولی به مردم پرداخت شده یا ساعات کار را جوری تنظیم کردند که تراکم به حداقل برسد، ما برعکس این عمل می‌کنیم و مثلا به مردم می‌گوییم با ماشین شخصی جابه‌جا نشوید، بعد تردد با اتوبوس و هواپیما مجاز است. همه این‌ها مباحث کارشناسی هستند، در دنیا اطلاعات خوبی از این مباحث وجود دارد و اتفاقا فرد کارشناس آن هم در کشور هست.
پس چرا برخی از تصمیمات غیرکارشناسی به نظر می‌رسند؟ حتی برخی مردم بر این باور هستند که با محدودیت‌ها، گروهی دنبال درآمدزایی هستند و نه کنترل پاندمی، شما چه نظری دارید؟
امیدوارم این حالتی که می‌گویید نباشد، بعید می‌دانم کسی برای کسب درآمد از جان مردم مایه بگذارد. اما محتمل است که خطاهای کارشناسی جدی داشته باشیم یا ملاحظاتی باعث شود تا نظرات کارشناسان شنیده نشود. من از یک ماه پیش هشدار داده بودم که با تغییر دولت با خطر جدی مواجه می‌شویم و فردی باید مسئول باشد که خارج از دولت باشد، چراکه تا وزارت بهداشت جدید مستقر شود مدتی طول می‌کشد و مسلط شدن رئیس جمهور به عنوان رئیس ستاد مقابله با کرونا هم زمان می‌برد.
فکر نمی‌کنم پشت این تصمیمات غرضی وجود داشته باشد، اما روشن است که از تصمیمات گرفته شده به نتایجی که می‌خواستیم نرسیدیم.
آقای دکتر جعفریان شما سرعت کم واکسیناسیون را یکی از اصلی‌ترین دلایل این شرایط دانستید، علت این که ایران تا این حد در این روند عقب مانده چیست؟
چند عامل دست در دست هم دادند تا وضعیت به اینجا برسد؛ قطعا بحث مشکلات اقتصادی کشور در این اتفاق بی‌تاثیر نبوده است.
یک موضوع دیگر و مهمتر تردید به واکسیناسیون در کشور بود، تا یک مدتی تردید نسبت به تاثیرگذاری واکسن در کشور وجود داشت وعده‌ای با این استدلال که میزان تاثیرگذاری واکسن مشخص نیست، پیشنهاد دادند که صبر کنیم. همان زمان خیلی از کشورها وارد مطالعات فاز دو واکسن های در حال ساخت شدند و تزریق کردند. ما این کار را نکردیم در حالی که وقتی ایمنی واکسن ثابت شده بود و هیچ راه جایگزینی نداشتیم، شرکت در این مطالعات کار منطقی بود.
در کشور ما اثر واکسن دست کم گرفته شده بود و زمان زیادی هم طول کشید تا به این نتیجه برسیم که راه اصلی در کشور ما واکسیناسیون است، هنوز هم افرادی در جایگاه تصمیم‌گیرنده قرار دارند که نسبت به تاثیرگذاری واکسن قانع نشده‌اند.
وقتی کسی واکسن تزریق می‌کند به طور ناخودآگاه خیالش راحت می‌شود، به همین دلیل هم باید نسبت به واکسنی که تزریق می‌کنیم اطمینان داشته باشیم. واکسن‌ها در دنیا بالای ۹۰ درصد از مرگ‌ومیر و حد اقل ۵۰ تا ۶۰ درصد از ابتلا جلوگیری می‌کنند. به نظر من یکی از دلایلی که خرید واکسن را به تعویق انداخت همین وعده‌های مربوط به تولید انبوه واکسن داخلی بود که محقق نشد.
به چه علت قانع نمی‌شوند؟
این افراد به آمار و اطلاعات مخصوصا درباره واکسن با تردید نگاه می‌کنند. ما باید بپذیریم که علوم تجربی تابع مرز جغرافیایی و نژادی نیست، برخی موارد در نژادهای مختلف فرق می‌کنند اما اصولشان یکسان است. ما باید شواهد علمی را بپذیریم و براساس آن عمل کنیم، اما این کار برای گروهی هنوز جا نیافتاده است.
ماهیت علوم تجربی به معنای رفتار کردن براساس شواهد است، درمورد واکسن خیلی‌ها این شواهد را نپذیرفتند، در همه جای دنیا هم افراد ضدواکسن وجود دارند؛ منطق هم روی افراد چندان تاثیری نمی‌گذارد.
گروهی از مسئولان هم می‌گویند واکسن‌های خریداری شده به کشور نرسیده‌اند، چرا درباره دیگر کشورها شرایط این طور نیست؟
ما عملیات اجرایی‌مان را دیر شروع کرده‌ایم، ما زمانی واردات واکسن را جدی گرفتیم که در اکثر کشورها کمبود واکسن وجود دارد. بیش از ۹ ماه پیش اعلام شد که ۱۶میلیون واکسن از کوواکس خریداری شده است، الان چقدر از این واکسن به دست کشور ما رسیده است؟ البته که همه جای دنیا در تحویل واکسن دچار مشکل شدند و به احتمال زیاد از نیمه دوم امسال این اشکال برطرف می‌شود چراکه تولید بیشتر و مصرف کمتر می‌شود، اما ما در این فاصله زمان از دست داده‌ایم.
به هر حال به نظر من مهمترین عامل عقب افتادن در کشور در بحث واکسیناسیون باور خودمان بود، افراد تصمیم‌گیرنده به این نتیجه نرسیدند که مهمترین اقدام تامین واکسن است؛ بیماری کرونا درمان دارویی ندارد و همه درمان‌های کنونی موافق و مخالف دارند و شواهدی علیه‌شان هست، تنها چیزی که نسبت به آن اطمینان داریم این است که تقریبا همه واکسن‌ها منجر به کاهش مرگ‌ومیر با عددی بالای ۹۰ درصد می‌شوند؛ این عدد فوق‌العاده تعیین کننده است، چراکه به این معناست که بعد از تزریق واکسن افراد مبتلا به کرونا انگار تنها با بیماری مثل سرماخوردگی روبرو می‌شوند و حتی در بیمارستان‌ها بستری نمی‌شوند.
روند تولید واکسیناسیون داخلی در کشور چطور است؟ چرا چندین شرکت قول تزریق واکسن در تابستان را دادند و هنوز خبری از آن‌ها نیست؟
یکی از اشکالات موجود در بحث واکسیناسیون دقیقا همین است، دوستان وعده‌هایی را دادند که محقق نشده و این موضوع از قبل هم مشخص بود، چون به طور معمول برای حالت اورژانس یک زمان چهار تا شش ماهه طول می‌کشد تا اثر واکسن در مطالعه فاز سه نشان داده شود و به این نتیجه برسیم که این واکسن موثر هست یا نه. وقتی کسی واکسن تزریق می‌کند به طور ناخودآگاه خیالش راحت می‌شود، به همین دلیل هم باید نسبت به واکسنی که تزریق می‌کنیم اطمینان داشته باشیم. واکسن‌ها در دنیا بالای ۹۰ درصد از مرگ‌ومیر و حد اقل ۵۰ تا ۶۰ درصد از ابتلا جلوگیری می‌کنند. به نظر من یکی از دلایلی که خرید واکسن را به تعویق انداخت همین وعده‌های مربوط به تولید انبوه واکسن داخلی بود که محقق نشد.
یک اشکال دیگر هم این است که هم اکنون ظاهرا نزدیک ۲۰ پلتفورم واکسن در ایران در حال ساخته شدن است، واقعا این کار چه معنایی دارد؟ کشور ما مگر چقدر زیرساخت برای تولید واکسن دارد؟ چقدر به این انواع مختلف نیاز داریم؟ و این واکسن‌ها در چه فضایی مطالعه می‌شوند؟ وقتی واکسن موثر دردسترس است آزمایش واکسن دیگر منطقی نیست، همین حالا اگر از چندین واکسن ایرانی، مشخص شود که سه مورد اول موثر است، سرنوشت باقی واکسن‌ها چه می‌شود؟
منطق این کار اصلا درست نیست، طوری مجوز تولید واکسن صادر شده که هرکسی می‌خواهد واکسن درست کند، بالاخره کشور ما امکانات نامحدودی ندارد. کشورهای بزرگ دنیا حداکثر روی سه واکسن کار کردند که برخی از آن‌ها هم شکست خوردند. روی این کار علامت سوال جدی وجود دارد.
همانطور که گفتید خیلی از واکسن‌ها در کشورهای بزرگ دنیا شکست خوردند، چرا ما نمی‌شنویم که یکی از واکسن‌های ایرانی تاثیرگذاری لازم را ندارد؟
یکی از دلایل این موضوع این است که هنوز مطالعات فاز سوم هیچکدام از واکسن‌ها منتشر نشده است. وزارت بهداشت برای این‌ها مجوز اضطراری صادر کرده تا میزان مرگ‌ومیر کرونا در کشور کاهش پیدا کند، اما اصلا تولید این واکسن‌ها در حدی نبوده که این تاثیرگذاری مشخص شود و مهمتر از آن مطالعه‌ای منتشر نشده که نشان بدهد واکسن تزریق شده چقدر جلوی مرگ‌ومیر، بستری و ابتلا را می‌گیرد.
انجام این کار بین چهار تا شش ماه زمان نیاز دارد، باید نزدیک ۲۰ هزار نفر مورد آزمایش قرار بگیرند تا نتایج مشخص شود، این کار به زمان احتیاج دارد و هنوز ندیدم که مطالعه این واکسن‌ها منتشر بشود و به نظر می‌رسد این کار زودتر از اواسط شهریور به نتیجه نرسد. به نظر می‌آید در این خصوص احساسی رفتار کردیم.
شما خودتان حاضر هستید تا قبل از انتشار مطالعه تزریق واکسن داخلی را به کسی توصیه کنید؟
حتما به واکسنی که در ایران تولید شود و تاثیرگذاری آن اثبات بشود اطمینان می‌کنم. اگر مطالعات فاز سه منتشر بشود و نشان بدهد که این واکسن در حد باقی واکسن‌های دنیاست، حتما آن را به دیگران توصیه می‌کنم. من آدم علمی هستم و برای اینکه چیزی را بپذیرم به شواهد نیاز دارم، به همین دلیل الان این واکسن‌ها را نه تایید و نه رد می‌کنم. مهمترین نکته این است که برخورد با چنین موضوعی باید کاملا مبتنی بر شواهد علمی و دور از سیاست‌زدگی باشد.