به گزارش پیام خانواده این روزها فضای مجازی آن‌چنان بر زندگی ما سایه انداخته است که کمتر کسی می‌تواند خودش را از آن دور نگه دارد. به‌همین‌خاطر، نه می‌شود به سمت فضای مجازی نرفت؛ چون بخشی از زندگی ما شده است؛ و نه می‌شود بدون آگاهی در این فضای پر از تهدید و فرصت وارد شد.

در رابطه با چگونگی حفظ ادب در فضای مجازی با نرجس اخباری معلم و مشاور نوجوان به گفت گو نشستیم که جزئیات این گفتگو به شرح ذیل است:

به نظر شما فضای مجازی در زندگی نوجوانان چه تأثیری دارد و چگونه می‌تواند ادب نوجوان را تحت تأثیر قرار دهد؟

بگذارید با یک مثال توضیح دهم ماسک و دستکش، همین وسایلی که امروز در بین لوازم شخصی همه ما از ضروریات محسوب می‌شود تا قبل از آمدن بیماری کرونا، موارد استفاده‌شان خیلی نادر بود. بیماری وقتی واگیردار باشد، قضیه فرق می‌کند، حتی آدم‌ها از کسی که مبتلا شده فاصله می‌گیرند؛ چون می‌دانند اگر خودشان هم مبتلا بشوند، آثار سختی را باید تحمل کنند. گاهی ویروس‌هایی مخصوص تلفن و رایانه‌ها هم می‌آیند، آن‌وقت ما حاضر نیستیم فایل‌های این سیستم‌ها را روی گوشی خودمان بریزیم، انگار نوعی از همان فاصله اجتماعی را رعایت می‌کنیم تا تلفن و سیستم ما مبتلا نشوند.

ویروس‌ها همه‌جا هستند بعضی بیماری‌های واگیردار که در جامعه سروکله‌شان پیدا شده که بین گفت‌وگوهای مردم ردوبدل می‌شود و گاهی اوقات خودمان هم متوجه نمی‌شویم که مبتلا شده‌ایم. فکر می‌کنیم از اوّل همین بودیم و اصلاً تنظیمات کارخانه‌مان همین‌هاست. یکی از این ویروس‌ها، رعایت‌نکردن ادب است.

لازم است نوجوانان آگاه باشند که فضای مجازی می‌تواند خیلی چیزها را در زندگی ما تغییر بدهد؛ حتی ارزش‌های یک جامعه را متحول کند که در این صورت زنگ خطر و آژیر قرمز هم بی‌فایده است و خیلی سریع بر قسمت‌های دیگر تأثیرات عمیقی خواهد گذاشت.

از جمله ارزش‌هایی که در فضای مجازی باید حواسمان را به آن بدهیم، ادب است؛ اینکه نوجوانان باید کدام خط‌کش را کنار کارهایشان بگذارند تا بفهمند همچنان در جاده ادب می‌رانند و از بی ادبی کردن فاصله دارند را باید به مرور و به صورت واضح برای نوجوان تفسیر کرد.

آیا با تقویت کرامت درونی نوجوان می‌توان انتظار داشت تا رعایت ادب در محیط شبکه‌های اجتماعی پررنگ شود؟

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند: «کرم، داشتن اخلاق و منش نیکو و دوری‌کردن از پستی است.» وقتی کسی به این اندازه در کرامت پیش می‌رود که احساس می‌کند تن‌دادن به زشتی‌ها او را از آن هدف انسانی دور می‌کند به‌راحتی از بدی‌ها اجتناب خواهد کرد. او از درون سازوکار مدیریتی برای خودش پیدا کرده است.

در یک روایت دیگر از امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمده: «کسی که از درون خودش یک واعظی داشته باشد از سوی خدا برای او واعظی قرار داده می‌شود.» این واعظ، یعنی تذکردهنده همانی است که به آن برای شرکت در فضای اجتماعی، فضای مجازی، در آداب تعامل اجتماعی به‌شدت نیاز داریم تا رعایت ادب و پایبندی به آن در جامعه کم‌رنگ نشود. پس اولین قانون، کرامت درونی افراد را تقویت کنیم تا رعایت ادب در محیط شبکه‌های اجتماعی پررنگ شود.

باید بپذیریم و هوشیار باشیم که اگر با همراهی پلیس درونی پیش نرویم و ویژگی‌های این نوع تربیت را اجرا نکنیم، شاید هیچ‌وقت نتوانیم به مرحله رعایت ادب در فضای حقیقی و مجازی برسیم.

از نگاه شما تربیت کریمانه‌ای چگونه می‌تواند رفتار نوجوان را در فضای مجازی کنترل کند؟

هر کسی ترازوی وجودی دارد که به کمک آن می‌تواند مقدار زشتی و زیبایی کارها را بسنجد. اسمش را نظام محاسباتی هم می‌توانیم بگذاریم. افرادی که دستگاه محاسباتی متفاوتی با هم دارند، درک مشترکی هم نخواهند داشت.

تاکید می‌کنم کرامت وجودی، سبب اعتلای رفتاری می‌شود. منظور اینکه کسی که کرامت وجودی دارد دستگاه محاسباتش درست کار می‌کند و به‌درستی مقدار زشتی و زیبایی کارها را تشخیص می‌دهد و وقتی متوجه زشتی کارها شد، دیگر سراغ آن‌ها نخواهد رفت. هر دوی این موارد وقتی اتفاق می‌افتد که فرد کریمانه تربیت شده باشد. مثلاً، کسی که تربیت کریمانه ندارد، به‌خاطر جذب دنبال‌کننده حاضر است دروغ بگوید، عفت و حیا را کنار بگذارد و این کارها از نظرش اصلاً زشت نیست، درحالی‌که در نظام محاسباتی حقیقی دنیا این کارها واقعاً زشت است، ولی ترازوی وجودی این فرد مشکل دارد.

مثال دیگری که می‌توان عنوان کرد، مراقبت از نگاه است. که یکی از ویژگی‌های فرد با ادب است، ممکن است از سوی برخی افراد رعایت نشود و آخرش هم بگوید اگر نگاه بکنم، لذتی ببرم و مقداری شاد و سرحال بشوم چه اشکالی دارد؟! این نوجوان در نظام محاسباتی‌اش زشتی این کار اصلاً برایش تعریف‌شده نیست. همه این‌ها نشان می‌دهد که اولاً، ترازوی وجودی نوجوان خراب است و ثانیاً، تربیت کریمانه‌ای رخ نداده که نوجوان حاضر نشود سراغ کارهای خار و پست برود.

آیا بهتر نیست به نوجوان بیاموزیم در واکنش به مسائل اجتماعی که اطمینان ندارد سکوت کند و واکنش نشان ندهد؟

سکوت یک روش است، ولی تنها روش نیست. یقیناً منظور از ادب و رعایت‌کردنش سکوت نیست. انسان در مواجهه با مسائل اجتماعی به‌اندازه توان و فهمی که از مسائل اجتماعی دارد، باید واکنش نشان دهد. البته نوجوان باید اصول و روش‌های تربیت دینی و برقراری ارتباط با افراد مختلف را بداند و بلد باشد و از نگاهی که دین به وظایف نسبت به جامعه دارد آگاه باشد. اگر کسی بخواهد در جامعه فقط روش سکوت را در پیش بگیرد یقیناً کار درستی انجام نداده است. اصلاً شاید اگر در همه پیشامدها برای رعایت ادب سکوت کنیم به‌نوعی پاک‌کردن صورت‌مسئله باشد که به نظر ساده‌ترین راه است، ولی در موارد بسیاری اشتباه است. اگرچه گاهی اوقات هم حتماً سکوت یک روش است که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند: «چه بسا حرفی که جوابش سکوت باشد.» در قرآن هم چنین توصیه‌هایی داریم که نشان می‌دهد گاهی هم نیاز به چشم‌پوشی، سکوت و بی‌اعتنا رد شدن از کنار بعضی از مسائل داریم؛ اما آنچه مسلم است اینکه سکوت یک روش است، ولی تنها روش نیست. پس مجدد تاکید باید کرد که داشتن خط کش مشخص می‌تواند قالب بخش حضور نوجوانان در فضای مجازی باشد.

چرا در مورد رعایت‌نشدن ادب در فضای مجازی باید احساس خطر کنیم‌؟

یکی از دلایل کم‌رنگ‌شدن ادب این است که در فضای مجازی، نوعی احساس امنیت داریم. وقتی مطلبی را منتشر می‌کنیم به‌صورت رودررو با تبعات کاری که انجام دادیم، مواجه نمی‌شویم. درست است یک پیگیری‌هایی درباره برخی مسائل مجرمانه به‌صورت رسمی و قضائی صورت می‌گیرد، ولی واقعیت این است که در کل ما در فضای مجازی یک احساس امنیت داریم. بخشی از این احساس امنیت برمی‌گردد به ناشناس‌بودن؛ بسیاری از کاربران فضای مجازی برای یکدیگر ناشناس‌اند. شما حتی با اسم و عکس غیرواقعی می‌توانید مطلب منتشر کنید. اینجا نقطه حساسی است، اینجاست که اگر پایه کرامت در تربیت بلنگد، دیگر خودم را موظف به رعایت ادب هم نمی‌دانم. نتیجه کرامت این است که ما انسان‌های خویشتن‌داری می‌شویم، حتی اگر نظارت بیرونی وجود نداشته باشد و کسی رفتار ما را رصد نکند و در فضای مجازی ناشناس باشیم.

آن کسی که کریمانه تربیت‌شده، یک پلیس درونی برای خودش دارد، یک سیستم کنترل‌کننده که دیگر برای آن احساس امنیت و عدم احساس امنیت اهمیت ندارد. آنچه موضوعیت دارد، حفظ حد و حدود و اصولی است که خدا برای او تعیین کرده است. به همین دلیل اولین چیزی که به آن فکر می‌کند این است آیا این پا را فراتر از حد و حدود دینی و الهی گذاشته یا نه؟! این همان چیزی است که خدا می‌پسندد؟ اما اگر آن کرامت وجود نداشته باشد و فقط ساز و کارهای بیرونی ابزار مدیریت و حفظ او باشند یقیناً با احساس امنیت می‌تواند بسیاری از خط قرمزها را بشکند.

به نظر شما نوجوان چگونه می‌تواند مروج ادب در فضای حقیقی و مجازی باشد؟

هرچه پیش می‌رویم، فضای مجازی فراگیرتر و حضور نوجوان‌ها در آن خیلی تأثیرگذارتر می‌شود. نوجوان بدون اینکه بر اساس مبانی دینی تربیت شده باشد، نمی‌تواند تأثیرگذار باشد و یقیناً تأثیرپذیر می‌شود. نباید با فضای مجازی ساده برخورد کنیم. این فضا بسیار بسیار حساس بوده و ویژگی‌های خودش را دارد.

دو نکته اساسی برای تأثیرگذاری مثبت یک نوجوان در فضای مجازی وجود دارد؛ اول، مقدار قابل‌قبولی خویشتن‌داری درونی لازم دارد تا امکان لغزشش در فضای مجازی کم بشود. دوم، رسیدن به معرفت عمیق دینی هم نیاز دارد تا بتواند در فضای مجازی به تعمیق باورها و روحیات و خلقیات دینی کمک کند.

در حقیقت سال‌هاست حرف از تربیت اسلامی و نوجوان تراز انقلاب اسلامی است. یکی از راه‌هایی که نوجوانان می‌توانند مروج ادب و سایر خوبی‌ها باشند این است که در فضای حقیقی و مجازی نمونه و الگو باشند؛ نمونه‌هایی از تربیت‌شدگان اسلامی باشند که بتوانیم به سایر نوجوانان هم آن‌ها را معرفی کنیم؛ مثلاً، استفاده متناسب از فضای مجازی، رعایت اصول دینی در مراودات، رعایت اخلاق و آداب اجتماعی، رعایت احترام نسبت به پدر و مادر، اهل مطالعه و خصوصیات دیگری از این دست وقتی در یک نوجوان وجود دارد، می‌تواند اثبات کند که تربیت دینی قابل تحقق بوده و امکان‌پذیر است. نوجوان‌ها تلاش کنند که در این مورد الگو و نمونه باشند.

اینجا دیگر وظیفه مسئولین مربوطه است که به‌جای اینکه صرفاً در یک کتاب، در یک همایش و در یک سخنرانی تربیتی صحبت کنند، چنین نوجوان‌هایی را معرفی کنند که قطعاً چندین برابر آن همایش‌ها و سخنرانی‌ها و کتاب‌ها برای اثبات تربیت دینی مؤثر خواهد بود. به خود این نوجوانان و جوانان هم می‌گویم کار شما قدر و قیمتش بیشتر از خیلی از کتاب‌های موجود است چون آن چه در کتاب است صرفاً روی برگه آمده، ولی شما که توانستید الگویی تراز در فضای مجازی برای دین و انقلاب اسلامی باشید اثبات حقانیت و امکان وقوع چنین چیزی در عالم خارج هستید.